Geen subsidie warmtepomp

Introductie

De discussie over het al dan niet subsidiëren van verwarmingssystemen laait flink op. De warmtepomp is in korte tijd zeer populair geworden als duurzaam alternatief voor de klassieke gasketel. Met de groeiende aandacht voor klimaatmaatregelen en het streven om woonwijken aardgasvrij te krijgen, overweegt de landelijke overheid hoe het subsidiebeleid hier het beste op kan worden afgestemd. Hoewel de warmtepomp in veel situaties een aantrekkelijk alternatief lijkt, is er een recente aanbeveling van een controle-instantie dat het wellicht niet altijd wenselijk is om voor dit systeem een stimuleringsregeling aan te bieden. Met name in dichtbevolkte gebieden, waar een warmtenet kan worden aangelegd, is het volgens deze instantie verstandiger om geen subsidie warmtepomp toe te kennen.

De kern van het advies luidt dat in buurten die geschikt zijn voor een warmtenet, de uitrol van deze collectieve warmtevoorziening voor de samenleving op de lange termijn voordeliger kan zijn. Wanneer huishoudens zelf een warmtepomp installeren — meestal met subsidies — wordt de kans kleiner dat deze mensen later nog willen overstappen op een warmtenet. Door de technische levensduur van een warmtepomp (gemiddeld zo’n vijftien jaar) is de kans groot dat men liever bij de eigen oplossing blijft en niet meer betaalt voor aansluiting op een collectief systeem. Als in zo’n buurt onvoldoende mensen participeren, wordt een warmtenet vervolgens onrendabel. Het advies om geen subsidie warmtepomp te verstrekken in zulke wijken heeft dan ook veel stof doen opwaaien.

In dit uitgebreide blogartikel onderzoeken we de achtergronden van dit advies en gaan we in op de mogelijke consequenties van het stopzetten van bepaalde stimuleringsmaatregelen voor warmtepompen. Verder bekijken we hoe de warmtenetten en de warmtepompen zich tot elkaar verhouden, wat de belangrijkste argumenten voor en tegen zijn, en hoe het beleid rond tarieven en bescherming van huishoudens zich verder ontwikkelt. Wil je meer weten over de do’s en don’ts van verschillende warmte opties en de mogelijke impact op de energierekening? Lees dan verder en ontdek wat de huidige discussie betekent voor de toekomst van duurzame verwarming in Nederland.

Achtergrond: warmtepomp en warmtenet

Wat is een warmtepomp?

Een warmtepomp is een duurzaam alternatief voor de klassieke cv-ketel die op aardgas draait. Het principe is eenvoudig: de warmtepomp onttrekt warmte aan de buitenlucht, bodem of ventilatielucht en zet dit om naar bruikbare energie voor verwarming en warm tapwater. Er bestaan verschillende typen warmtepompen, zoals de all lectrice warmtepomp die volledig op elektriciteit draait, en de hybride warmtepomp die nog deels een kleine gasgestookte ketel heeft voor piekverwarming en warm water.

Doordat een warmtepomp een groot deel van de energie uit de omgeving haalt, kan dit systeem een veel lager energieverbruik hebben dan een traditionele gasketel. Daarnaast zijn de CO₂-uitstoot en de afhankelijkheid van aardgas veel lager. Een nadeel is dat de initiële aanschafkosten en installatiekosten vaak hoger uitvallen. Daarom stimuleerde de overheid in de afgelopen jaren de aanschaf met subsidies, zodat de drempel voor huishoudens verlaagd werd.

Wat is een warmtenet?

Een warmtenet (ook wel stadsverwarming of wijkverwarming genoemd) is een collectief systeem waarbij heet water via een ondergronds buizennetwerk naar woningen en andere gebouwen wordt getransporteerd. De warmte kan afkomstig zijn van verschillende bronnen, zoals industriële restwarmte, afvalverbrandingsinstallaties, geothermie of biomassa. Bewoners die op een warmtenet zijn aangesloten, hebben in hun woningen geen individuele ketel nodig, omdat de warmte direct van het netwerk komt.

Het voordeel van een warmtenet is dat het voor dichtbevolkte gebieden een schaalvoordeel kan bieden: de kosten voor de warmte opwekking en de infrastructuur worden over meerdere huishoudens verdeeld. Bovendien kan de bron van de warmte relatief duurzaam zijn. Het nadeel is dat de aanlegkosten voor een warmtenet hoog zijn en dat het pas rendabel is als een groot deel van de wijk of stad meedoet. Daarnaast is de keuzevrijheid beperkt, omdat een aangesloten huishouden weinig alternatieve opties heeft voor warmte, tenzij men bereid is de al betaalde aansluiting te laten voor wat het is.

Populariteit en groei in Nederland

Steeds meer mensen raken geïnteresseerd in alternatieven voor de klassieke cv-ketel. In 2023 maakten bijvoorbeeld naar schatting 160.000 huishoudens de overstap naar een warmtepomp. Dat is een fors aantal, zeker in vergelijking met de slechts 11.000 woningen die in datzelfde jaar op een warmtenet werden aangesloten. Deze ontwikkeling toont een verschuiving in de markt: de warmtepomp is aan een opmars bezig, onder andere gestimuleerd door subsidies en het groeiende klimaatbewustzijn bij consumenten.

Tegelijkertijd is de uitrol van warmtenetten traag verlopen. Voor een warmtenet is vaak een grootschalige (publiek-private) samenwerking nodig. De aanleg vergt gedegen lokale planning, enorme investeringen en goede samenwerking tussen diverse partijen. Doordat veel mensen een individuele keuze maken en bijvoorbeeld kiezen voor een warmtepomp, blijft de deelname aan warmtenetten achter. Dit vergroot de kans dat warmtenetten op bepaalde plekken niet van de grond komen, juist omdat de meeste huishoudens al hebben gekozen voor een andere oplossing.

Over het recente advies van een overheidsorgaan

Onlangs verscheen een onderzoek van een instantie die controleert of de overheid efficiënt met publieke middelen omgaat. In dat rapport werd geconstateerd dat het voor de overheid niet altijd verstandig is om warmtepompen te blijven subsidiëren in wijken die geschikt zijn voor een collectief warmtenet. De insteek is dat een warmtenet, vooral in dichtbevolkte stedelijke gebieden, voor de samenleving als geheel vaak voordeliger is. Bovendien kan een warmtenet bijdragen aan de versnelling van de klimaatdoelen, mits voldoende huizen tegelijkertijd zijn aangesloten.

Het advies luidt dat zodra de overheid heeft vastgesteld dat een specifieke wijk in aanmerking komt voor de aanleg van een warmtenet, er geen subsidie warmtepomp meer verstrekt zou moeten worden. De reden is dat consumenten die al in een warmtepomp hebben geïnvesteerd meestal niet meer bereid zijn om (opnieuw) bij te dragen aan de kosten voor een warmtenet. Een warmtenet wordt daardoor onrendabel wanneer de kritieke massa – het aantal deelnemende huishoudens – te klein is. Met andere woorden: als te veel mensen individueel voor de warmtepomp gaan, komt de collectieve optie in het gedrang.

Naast dit advies werd er in het rapport ook aandacht besteed aan de bescherming van consumenten die al zijn aangesloten op een warmtenet. Uit de bevindingen bleek dat zij tot 2023 onvoldoende waren beschermd tegen te hoge tarieven. De toezichthouder had slechts een beeld van het totale rendement van alle leveranciers samen, maar kon niet per afzonderlijke leverancier toetsen of de prijzen eerlijk waren. Inmiddels zijn er stappen gezet om deze bescherming te verbeteren.

Het advies heeft de nodige discussie ontketend, omdat het raakt aan de keuzevrijheid van consumenten en de praktische uitvoerbaarheid. Zo is de vraag of het in de praktijk werkbaar is om een wijk te ‘labelen’ als toekomstige warmtenet buurt, waardoor huishoudens geen warmtepompsubsidie meer ontvangen. Diverse partijen vrezen dat hier veel onduidelijkheid en weerstand uit kan voortvloeien. Tegelijkertijd wordt erkend dat de voorgestelde aanpak voor de lange termijn voordelen kan hebben, omdat het mogelijke dubbele investeringen voorkomt.

Waarom geen subsidie warmtepomp in bepaalde wijken?

Het idee achter het niet langer subsidiëren van warmtepompen in specifieke wijken is vrij logisch vanuit het perspectief van collectieve oplossingen. In dichtbevolkte gebieden met veel gestapelde bouw is de aanleg van een warmtenet vaak economisch interessant. De kosten voor de aanleg van pijpleidingen en de realisatie van een warmtebron kunnen namelijk over een groot aantal woningen worden verdeeld. Des te meer huishoudens meedoen, des te lager de gemiddelde aansluitingskosten zullen zijn.

Wanneer in zo’n wijk al veel bewoners overstappen op een individuele oplossing, zoals een warmtepomp, is de kans aanwezig dat er onvoldoende animo overblijft voor een gezamenlijke warmtenet oplossing. Een warmtepomp gaat meestal minstens vijftien jaar mee. Als inwoners net een flinke investering hebben gedaan — vaak mede mogelijk gemaakt door een subsidie  dan is de bereidheid om later nog aan te sluiten op een warmtenet heel laag. Door op voorhand geen subsidie warmtepomp te geven in zo’n wijk, worden mensen eerder gestimuleerd te wachten op de collectieve optie. Zo voorkom je lock in effecten, waarbij iedereen vastzit aan een individuele installatie en het warmtenet geen kans krijgt.

Tegelijk is er een duidelijke wisselwerking met het draagvlak voor verduurzaming. Veel consumenten willen de overstap naar duurzame warmte niet uitstellen, zeker als hun bestaande cv-ketel aan vervanging toe is. Het voelt voor hen tegenstrijdig als ze geen subsidie kunnen ontvangen voor een warmtepomp, terwijl in hun ogen een warmtenet misschien nog ver weg is. Ook de uitvoeringspraktijk kan knellen: wie bepaalt dat een wijk “vaststaat” voor een warmtenet en op welke termijn gaat dit dan daadwerkelijk gebeuren? Zulke vragen leiden tot onduidelijkheid over de haalbaarheid van het laten vervallen van de subsidie.

Desondanks wees de controle-instantie erop dat ruim 90 procent van de subsidies voor warmtepompen terechtkomt in wijken waar nu of in de nabije toekomst geen warmtenet aanwezig is. Dat betekent dat de overlap in de praktijk nog relatief klein is. Het veranderen van de subsidievoorwaarden zou dus niet voor de meerderheid van de woningen direct gevolgen hebben, maar vooral gericht zijn op de selecte groep gebieden waar het warmtenet echt een rendabele optie is.

Bescherming van de consument en tariefregulering

Een belangrijk element uit het rapport ging over de rol van een toezichthouder die moet zorgen dat consumenten met een warmtenet niet meer betalen dan redelijk is. Voorheen bleek dat deze toezichthouder vooral naar het gemiddelde rendement van de hele sector keek, in plaats van naar individuele warmteleveranciers. Zo kon het gebeuren dat een bedrijf dat hoge tarieven rekende, onder de radar bleef zolang het gemiddelde in de hele sector maar binnen de norm viel.

Sinds 2024 is dit beleid veranderd. De toezichthouder kan nu per leverancier kijken of het rendement of de tarieven buitensporig hoog zijn. Daarnaast zijn er meer gedetailleerde boekhoudregels geïntroduceerd, waardoor warmtebedrijven transparanter moeten zijn over hun kosten. Dit maakt het mogelijk om in te grijpen als huishoudens te maken krijgen met opvallend hoge rekeningen. Ook kunnen consumenten nu beter nagaan of het tarief dat zij betalen overeenkomt met de werkelijke kosten die de leverancier maakt. Deze aanscherping van de regels was nodig, want zonder voldoende inzicht in de marges per leverancier zou het risico blijven bestaan dat sommige consumenten onevenredig duur uit zijn.

Ondanks de verbeterde regulering is er nog steeds kritiek. Zo wordt er door sceptici gesteld dat het maximumtarief dat jaarlijks wordt vastgesteld, zich baseert op de kosten die een gemiddelde consument zou maken met een klassieke gasketel. In tijden van hoge gasprijzen stijgt dat referentietarief en daarmee ook het maximum voor de warmtenetten. Critici vinden dit niet bevredigend, omdat de warmtenet prijs dan meebeweegt met iets wat de warmtenet gebruiker eigenlijk wilde vermijden: aardgas. Toch is er ook een tegenargument: zolang de warmtenetten een alternatief zijn voor gas, moeten de tarieven in verhouding blijven met wat men anders kwijt zou zijn.

De algehele conclusie is dat het toezicht op warmtenetten nu beter op orde is dan voorheen. Echter, de hervormingen zijn nog vrij recent. Het is dus afwachten hoe de toezichthouder in de praktijk omgaat met situaties waarin warmtebedrijven mogelijk te hoge tarieven rekenen of onvoldoende informatie verstrekken. Het thema blijft actueel, zeker nu de overheid overweegt meer wijken op een warmtenet aan te sluiten.

Toekomstig subsidiebeleid en keuzevrijheid

De vraag of er wel of geen subsidie warmtepomp moet worden verstrekt in wijken die kansrijk zijn voor een warmtenet, staat niet op zichzelf. Het raakt aan een fundamentele discussie over hoe de overheid energietransitiebeleid vormgeeft. Enerzijds wil de overheid dat zoveel mogelijk huishoudens verduurzamen; anderzijds moeten we vermijden dat er ondoelmatige uitgaven worden gedaan die de collectieve aanpak in de weg staan.

Voorstanders van het behoud van subsidie warmtepomp in alle wijken wijzen op het belang van keuzevrijheid. Huishoudens kunnen dan zelf bepalen wat het beste bij hun woning en situatie past. Zeker als een warmtenet pas over vele jaren gerealiseerd kan worden (en er nog geen harde garanties zijn dat het er überhaupt komt), willen mensen niet te lang met een oude ketel zitten. Door de subsidie te handhaven, blijven warmtepompen ook in stedelijke gebieden aantrekkelijk. Hierdoor kan men direct de CO₂-uitstoot verminderen en eventueel later alsnog overstappen, al is dat financieel vaak minder interessant.

Tegenstanders vrezen echter dat deze parallelle route leidt tot een situatie waarin warmtenetten niet van de grond komen. Dat zou juist leiden tot meer kosten voor de maatschappij als geheel, omdat het veel moeilijker is om een nieuw warmtenet te ontwikkelen zodra de meeste woningen al individuele oplossingen hebben. Bovendien kan een warmtenet, mede door schaalvoordelen, onderaan de streep juist goedkoper en efficiënter zijn voor dichtbebouwde wijken.

Beleidsmakers houden rekening met de praktische uitvoerbaarheid. Het is lastig om exact te bepalen welke buurten “gereserveerd” worden voor een warmtenet, omdat plannen nog kunnen veranderen of tegen obstakels aanlopen. Een wijk kan volgens de huidige kaarten geschikt lijken voor een warmtenet, maar als er later een onverwachte tegenslag is — bijvoorbeeld te hoge kosten of geen geschikte warmtebron — staat men voor een probleem. Consumenten die geen subsidie hebben gekregen voor een warmtepomp, voelen zich dan wellicht benadeeld. Dit vormt een obstakel voor de politieke haalbaarheid van het advies om geen subsidie warmtepomp toe te kennen in zulke wijken.

Warmtepomp in de praktijk: voordelen, nadelen en alternatieven

Voordelen van de warmtepomp

• Duurzaam: de CO₂-uitstoot is aanzienlijk lager dan bij een gasketel.
• Lagere energierekening: vooral bij all electric varianten kan de energierekening fors dalen wanneer de stroom groen en/of goedkoop is.
• Comfort: in combinatie met goede isolatie kan een warmtepomp voor een gelijkmatige en aangename temperatuur zorgen.

Nadelen van de warmtepomp

• Hoge aanschaf- en installatiekosten: zonder subsidie loopt de investering flink op.
• Geluid: de buitenunit van een lucht/water warmtepomp kan voor overlast zorgen, met name in dichtbebouwde gebieden.
• Ruimte: bodemgebonden systemen vragen veel ruimte in de tuin of in de kruipruimte. Lucht/watersystemen hebben een buitenunit nodig, wat in hoogbouw lastig kan zijn.

Alternatieven en combinaties

Naast de all-electric warmtepomp wint ook de hybride warmtepomp aan populariteit. Hierbij heb je een combinatie van een warmtepomp met een (kleine) gasketel. De

warmtepomp dekt de basislast, terwijl de ketel alleen bijspringt op piekmomenten of voor het snel leveren van warm tapwater. Deze tussenoplossing kan interessant zijn voor mensen die wel willen verduurzamen, maar nog niet geheel afscheid van gas kunnen of willen nemen.

Ook andere technieken, zoals zonneboilers, infraroodpanelen of micro warmte-krachtkoppeling, duiken zo nu en dan op in het gesprek over duurzame verwarming. Toch komen deze niet in dezelfde mate in aanmerking als volwaardig alternatief om een gehele woning te verwarmen. De meeste huishoudens zoeken een systeem dat volledig of bijna volledig in hun warmtebehoefte kan voorzien, en in dat opzicht domineren de warmtepomp en het warmtenet de huidige discussies.

Warmtenet in de praktijk: uitrol en uitdagingen

Waarom de uitrol moeizaam verloopt

Een warmtenet kan met name in grootstedelijke gebieden een zeer efficiënte en duurzame optie zijn, mits er voldoende woningen meedoen. Het systeem kent echter forse investeringskosten. Er moeten leidingen gelegd worden in de grond, warmtebronnen (zoals geothermie of restwarmte van fabrieken) moeten gevonden en ontsloten worden, en de afstemming tussen de verschillende partijen (lokale overheden, projectontwikkelaars, netbeheerders en warmtebedrijven) is complex. Ook speelt de onzekerheid over de toekomstige vraag mee: hoe meer woningen meedoen, hoe makkelijker het is om de kosten te dekken. Maar als vooraf niet zeker is dat er genoeg deelnemers zijn, blijft de financiering lastig.

Het belang van transparantie

Voor bewoners is het vaak onduidelijk hoe de tarieven tot stand komen en wat de contractuele verplichtingen zijn. Als je aansluit op een warmtenet, heb je niet zelf de regie over de warmtebron en prijs. Je bent grotendeels afhankelijk van de leverancier. De recente constatering dat consumenten tot 2023 onvoldoende beschermd waren tegen hoge tarieven, voedt het wantrouwen bij sommige huishoudens. Zij zijn bang voor onverwachte kostenstijgingen en onvoldoende keuze in wie de warmte levert.

Desondanks is de potentie groot. Een warmtenet kan gebruikmaken van diverse duurzame bronnen, zoals restwarmte uit de industrie, biomassa, geothermie of zelfs aqua/thermie (warmte uit water). Als deze bronnen lokaal beschikbaar zijn, kunnen ze een stabiele en relatief betaalbare warmtevoorziening bieden voor hele wijken. Bovendien sluit het systeem aan bij de wens om minder afhankelijk te worden van aardgas. Veel grote steden overwegen dan ook om in de komende tien tot twintig jaar flink te investeren in warmtenetten, maar de effectieve uitrol blijft afhankelijk van beleid, financiering en draagvlak.

Vertragende factor: individuele investeringen

De voornaamste reden waarom warmtenetten vaak geen doorgang vinden, is dat bewoners inmiddels kiezen voor andere oplossingen, zeker als zij daar subsidie voor kunnen krijgen. Zo kan een straat vol mensen met gloednieuwe warmtepompen of hybride systemen een warmtenet onrendabel maken. Wanneer de gemeente of een andere organisatie daarna aanklopt met een voorstel voor een warmtenet, ligt de reactie voor de hand: “We hebben al geïnvesteerd in een duurzaam alternatief.” Als een warmtenet vervolgens niet voldoende deelnemers weet te krijgen, kan het project geen doorgang vinden. Precies om deze reden adviseert het controle-orgaan om geen subsidie warmtepomp te verstrekken in wijken met warmtenet potentieel.

Overwegingen voor huishoudens

Kortetermijnbehoefte versus langetermijnvisie

Voor huishoudens die voor de keuze staan om hun cv-ketel te vervangen, is het soms lastig te overzien wat de beste oplossing is. Aan de ene kant kan een warmtepomp direct bijdragen aan een verlaging van de CO₂-uitstoot en energiekosten, vooral als er een aantrekkelijke subsidie beschikbaar is.
Aan de andere kant kan een warmtenet op de lange termijn mogelijk goedkoper en makkelijker zijn, zeker in dichtbevolkte wijken.

Een belangrijke afweging is de vraag of en wanneer er concreet zicht is op een warmtenet.
Als de kans reëel is dat er binnen een paar jaar daadwerkelijk een collectieve voorziening komt, kan het de moeite waard zijn nog even te wachten of te kiezen voor een tijdelijke oplossing, zoals een hybride installatie. Is de kans klein dat er in de nabije toekomst een warmtenet wordt uitgerold, dan is investeren in een eigen systeem wellicht de verstandigste keuze.

Financiële prikkels en onzekerheid

Subsidies kunnen het financiële plaatje flink beïnvloeden. Voor een warmtepomp kunnen de bedragen oplopen tot duizenden euro’s. Dat is een serieuze stimulans voor consumenten om over te stappen. Toch kleeft hier ook onzekerheid aan: de regels voor subsidie kunnen veranderen, zoals nu wordt gesuggereerd in buurten met warmtenet perspectief. Huishoudens vragen zich af of ze straks nog wel in aanmerking komen of dat er strengere eisen gaan gelden.

Daarnaast bestaat er onzekerheid over de evolutie van energieprijzen. In een periode van hoge gasprijzen is de warmtepomp al gauw aantrekkelijker, maar als stroom duurder wordt, kan het kostenvoordeel kleiner worden. Tegelijk zijn er twijfels of een warmtenet wel echt goedkoper zal zijn, zeker als de kosten voor de aanleg en exploitatie hoger uitvallen dan verwacht. De tariefregulering biedt enige bescherming, maar of dat voldoende is, zal de komende jaren moeten blijken.

Praktische randvoorwaarden

Bij de keuze voor een warmtepomp speelt ook de technische geschiktheid van de woning een rol. Slecht geïsoleerde huizen hebben vaak baat bij een grondige renovatie vóórdat een warmtepomp rendabel is. Bij appartementen is ruimte voor de buitenunit soms beperkt en kunnen strenge geluidsregels gelden. Een warmtenet is in veel gevallen minder gevoelig voor isolatieniveau en maakt geen gebruik van buitenunits. Toch vraagt ook een warmtenetaansluiting mogelijk om aanpassingen, zoals het vervangen van radiatoren of leidingen in huis.

Conclusie

De discussie over het advies om geen subsidie warmtepomp te verstrekken in wijken waar een warmtenet in de planning zit, belicht een cruciaal spanningsveld in de energietransitie. Individuele investeringen in een warmtepomp kunnen de collectieve optie minder rendabel maken, vooral in dichtbevolkte gebieden. Tegelijk willen veel mensen niet wachten op een warmtenet dat er mogelijk laat of helemaal niet komt.

Vooralsnog blijkt dat de meeste warmtepompsubsidies worden verstrekt in wijken waar een warmtenet niet of nauwelijks aan de orde is. Toch blijft het een punt van aandacht dat de overheid moet bepalen of en hoe zij de aanleg van warmtenetten wil stimuleren en beschermen. Het is daarom essentieel dat er een duidelijke visie komt op de rolverdeling tussen deze twee oplossingen.

De bescherming van consumenten tegen te hoge tarieven is de afgelopen periode aangescherpt. Of dat voldoende is om het vertrouwen in warmtenetten te vergroten, is de vraag. Voor veel huishoudens blijft de warmtepomp een aantrekkelijke en relatief zekere keuze, zeker met subsidies. Het verminderen of stopzetten van financiële steun in bepaalde wijken kan echter helpen om collectieve systemen van de grond te krijgen. De toekomst zal uitwijzen welke mix van maatregelen het meest effectief is om de klimaatdoelen te halen met draagvlak bij het grote publiek.

Diepere reflectie: hoe balanceer je tussen individueel en collectief?

De kern van de huidige situatie is de balans tussen individuele keuzemogelijkheden en het collectieve belang. Een warmtenet is een voorbeeld van een collectief systeem: meerdere huishoudens worden aangesloten op één infrastructuur, waardoor de kosten (en de winst) gedeeld worden. Dit vereist een hoge mate van onderlinge afhankelijkheid en een zekere mate van vertrouwen dat de tariefregulering ook op lange termijn eerlijk blijft. De warmtepomp daarentegen is grotendeels een individuele oplossing: je hebt meer autonomie en bent niet afhankelijk van één centrale leverancier.

De overheid zet doorgaans in op beleid dat voor zowel burgers als bedrijven een gunstige situatie creëert. Enerzijds zijn er subsidies om de aanschaf van een warmtepomp betaalbaar te maken, zodat gezinnen die stap durven te zetten. Anderzijds is de wens om in bepaalde stedelijke gebieden een warmtenet te ontwikkelen, met potentieel grote voordelen op de langere termijn. De gespannen relatie tussen deze twee routes wordt in het recente advies duidelijk blootgelegd.

In veel gemeenten leven dezelfde vragen: hoe krijg je de bevolking mee in een grootschalige overstap op warmtenetten als er tegenwoordig zoveel aantrekkelijke individuele alternatieven zijn? Mensen zijn sceptisch als ze verhalen horen over huizen die een dure aansluiting kregen en toch een hogere energierekening bleken te hebben dan met gas. De recente aanscherpingen in de tariefregulering zijn een poging om dat vertrouwen te herstellen, maar kunnen niet in één klap alle zorgen wegnemen.

Tegelijkertijd beseffen politici en beleidsmakers dat er vaak een ‘window of opportuniteit’ is om een wijk te verduurzamen. Wanneer er bijvoorbeeld groot onderhoud plaatsvindt of een rioolvervanging, kunnen de kosten om warmtegeleidingen te leggen aanzienlijk lager uitvallen. Mis je dat moment en besluiten veel bewoners individueel te verduurzamen, dan wordt het zeer lastig om later nog een warmtenet te introduceren. Dit soort planningskwesties bepaalt in hoge mate of een collectief systeem kans van slagen heeft.

Voor huishoudens blijft de vraag: moet je nog wachten, of is het nu slim om te investeren in een warmtepomp? Het antwoord hangt af van diverse factoren. Hoe zeker is het dat er daadwerkelijk een warmtenet komt? In welke termijn? Welke kosten en baten kun je verwachten? Is je woning geschikt voor de warmtepomp? Zijn er voldoende subsidies beschikbaar? En hoe verhouden de kosten van een warmtepomp zich tot de mogelijke kosten van een warmtenet? Het is begrijpelijk dat velen uiteindelijk op eigen houtje knopen doorhakken.

Sommige pleitbezorgers van collectieve systemen wijzen erop dat individuele investeringen in duurzame technologieën lang niet altijd de meest kosteneffectieve route vormen voor de maatschappij als geheel. Bovendien kunnen warmtepompen minder gunstig uitpakken in dichtbebouwde stedelijke gebieden, door ruimtegebrek, potentiële geluidsoverlast en de omvang van de benodigde buitenunits. Voor hoogbouw, flats en appartementen is een warmtenet in veel gevallen juist beter geschikt. Dit wringt met de brede toekenning van subsidies, die doorgaans weinig onderscheid maakt naar type wijk of bouw.

Het gevolg is dat men nu met een oplossing komt om in sommige wijken geen subsidie meer toe te kennen voor warmtepompen, in de hoop het warmtenet te beschermen. Critici vinden dit betuttelend en vrezen dat de keuzevrijheid wordt ingeperkt. Inwoners die bijvoorbeeld te maken hebben met een kapotte cv-ketel, willen niet jarenlang wachten tot het warmtenet er is. Daardoor kan het gebeuren dat men liever toch een warmtepomp neemt, zelfs zonder subsidie. In dat geval zou men nog steeds voor de warmtepomp gaan en de collectieve optie laten schieten, tenzij de overheid deze keuze wil verbieden of aanzienlijk ontmoedigen. Dat gaat wellicht te ver voor veel beleidsmakers, die beseffen dat draagvlak cruciaal is in de energietransitie.

Bovenop dit alles spelen de financiële risico’s voor projectontwikkelaars en investeerders. Een warmtenet vergt hoge aanloopkosten, en het is pas interessant als er voldoende abonnees zijn die een contract tekenen. Zodra bekend wordt dat mensen in een bepaalde buurt liever een warmtepomp willen, kunnen investeerders zich terugtrekken. Dit versterkt de vicieuze cirkel waarin het warmtenet niet van de grond komt. Vandaar dat men een rem op de warmtepomp subsidie wil zetten, om zo in bepaalde wijken een stabiele basis te creëren voor een collectieve voorziening.

Ten slotte speelt politieke verantwoordelijkheid een rol. De controle-instantie die dit advies uitbracht, heeft als taak na te gaan of publieke gelden effectief worden besteed. Als er miljoenen aan subsidies uitgaan naar warmtepompen in buurten die uiteindelijk toch een warmtenet krijgen, kan dat geld verspild zijn vanuit maatschappelijk oogpunt. Het zijn immers burgers die die subsidie via de belasting opbrengen. In tijden van grote budgettaire uitdagingen en de noodzaak tot snelle CO₂-reductie, wil de overheid zulke scenario’s vermijden.

Niettemin is dit vraagstuk ingewikkeld en vraagt het om maatwerk. Er bestaan geen makkelijke oplossingen of eenduidige antwoorden. Uiteindelijk komt het neer op een strategische keuze: blijven we inzetten op keuzevrijheid en individuele oplossingen of willen we via gerichte maatregelen de aanleg van warmtenetten zeker stellen, ook als dat betekent dat niet iedereen direct vrij kan kiezen voor een warmtepomp? De discussie is daarmee exemplarisch voor de bredere energietransitie, waarin verschillende belangen, technologieën en visies elkaar raken.

Door deze spanningsvelden uitvoerig te belichten, hopen we dat duidelijk is geworden waarom het advies “geen subsidie warmtepomp in wijken met warmtenet potentieel” zo’n controverse heeft opgeroepen. Het raakt direct aan de relatie tussen overheid, bewoners en marktpartijen. Het zet vraagtekens bij de effectiviteit van bredere subsidieregelingen, én het roept de vraag op hoeveel vrijheid individuele huishoudens moeten hebben in hun keuze om te verduurzamen. Zeker nu de energietransitie in een cruciale fase zit, is het van belang dat beleidsmakers een visie neerzetten die duidelijkheid biedt voor alle betrokken partijen.

Handreikingen voor de toekomst

Om de spanningen tussen individuele en collectieve oplossingen te verzachten, zijn er enkele mogelijke oplossingen die steeds vaker worden genoemd:

• Gedeeltelijke subsidie: in plaats van het volledig schrappen van de subsidie voor warmtepompen in bepaalde wijken, kan de overheid een ‘gedeeltelijke’ subsidie uitkeren die lager is dan in gebieden zonder warmtenet optie. Daarmee wordt een signaal gegeven dat het warmtenet de voorkeur heeft, maar is er toch enige steun voor mensen die dringend een vervanging nodig hebben.
• Heldere planning en communicatie: als een gemeente al concrete plannen en financiering heeft voor een warmtenet, zou ze dit vroegtijdig moeten communiceren met bewoners. Zo weten mensen dat het warmtenet inderdaad komt, en kunnen ze hun investeringsbeslissing daarop afstemmen. Uitstel van een eigen warmtepomp wordt dan logischer.
• Tijdelijke overbrugging: voor huishoudens met een acuut probleem (bijvoorbeeld een kapotte ketel) zou een tijdelijke oplossing zoals de hybride warmtepomp kunnen worden gesubsidieerd. Daarmee kan men toch al een deel van de CO₂-uitstoot verminderen zonder de deur naar het toekomstige warmtenet te sluiten.
• Scherpere tariefregulering: om zorgen over hoge warmtenet prijzen weg te nemen, kan de toezichthouder strenge eisen blijven stellen aan transparantie, kostprijsberekening en rendementsplafonds. Dit vergroot het vertrouwen dat je op lange termijn niet wordt geconfronteerd met torenhoge tarieven.
• Aansluitgaranties: projectontwikkelaars en gemeenten zouden een vorm van garantie kunnen bieden dat het warmtenet er echt komt binnen een bepaalde periode, mits een bepaald percentage bewoners toezegt. Zo ontstaat er meer zekerheid voor zowel de bewoners als de investeerders.

Hoewel deze maatregelen niet al het ongemak zullen wegnemen, kunnen ze bijdragen aan een zorgvuldiger afweging voor huishoudens. Het is een zoektocht naar een optimale balans tussen individuele vrijheid en collectief belang, waarbij de overheid een sturende, maar ook faciliterende rol speelt.

Tot slot

De overgang naar duurzame warmtevoorzieningen is een complexe uitdaging die vraagt om solide beleid, transparante communicatie en rekening houdend met lokale omstandigheden. Het recente advies om in bepaalde wijken geen subsidie warmtepomp meer te geven, past in een bredere trend van nadenken over hoe je investeringen in de energietransitie zo effectief mogelijk kunt inzetten. Ondertussen blijft de behoefte aan keuzevrijheid en snelle verduurzaming groot bij zowel overheid als burgers.

In dit blogartikel heb je gelezen hoe de warmtepomp en het warmtenet zich tot elkaar verhouden, wat de achtergrond is van het advies, en waarom er bezorgdheid bestaat over consumentenbescherming. De komende jaren zullen uitwijzen hoe het beleid zich verder ontwikkelt. Het is duidelijk dat er geen one-size-fits-all-oplossing is, maar een mix van maatregelen en heldere communicatie is noodzakelijk om een succesvolle energietransitie te realiseren.